تحقیقی پیرامون اخلاق و منش منتظران حقیقی

در مورد انتظار دو برداشت و دیدگاه کلى وجود دارد: دیدگاه مثبت و دیدگاه منفى. در طول تاریخ چندین دیدگاه منفى از معناى انتظار (انتظار منفى) به وجود آمده و دستمایه انحراف مسلمانان شده است؛ از ظهور مدعیان دروغین مهدویت تا رواج فساد و فحشا برای زمینه سازی ظهور آن حضرت. اما آنچه در اینجا مورد بحث ما است، دیدگاه کسانی است که انتظار را به معنای نشستن و صرفاً اشک ریختن و دعا کردن دانسته اند و این متأسفانه بخش زیادی از جامعه معتقد شیعی را در بر گرفته است. در واقع، انتظار از نظر آنها یعنی سکون، یعنی رکود، یعنی نشستن و منتظر ماندن؛ انتظاری که در آن هیچگونه تحرکی نیست.

انتظار امرى نیست که با راحت‏ طلبى و آسایش به دست آید؛ بلکه امرى است که با دشواریها همراه است. قرآن کریم مى ‏فرماید:«اَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَهُو لایفْتَنُون»؛ (1) آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم، به حال خود رها مى ‏شوند و آزمایش نخواهند شد؟!

امام صادق (ع) مى ‏فرماید: «منتظر امر ما، بسان کسى است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد».(2) آیا حقیقتاً کسی که به دعای «اللهم کن لولیک» بعد از نمازها و شربت و شیرینی نیمه شعبان بسنده کرده، با کسی که جانش را در راه خدا داده، برابر است. پرواضح است که انتظار حقیقی چیز دیگری است که باید آن را بیاموزیم.
سیماى منتظران در آیات و روایات‏

همان‏طوریکه اشاره شد، در آیات و روایات، ویژگی هایى براى منتظران حقیقى ذکر شده که برجسته‏ ترین آنها در ادامه، با استناد به آیات و روایات نام برده مى ‏شود:
1- معرفت و محبت امام عصر (عج)

پایه محبت به امام عصر (عج) و اطاعت از او، معرفت و شناخت امام است و کم‏ترین حد شناخت و معرفت به فرموده امام صادق این است که: «بدانى، امام مساوى با پیامبر است، مگر در درجه نبوت، امام وارث پیامبر است و همانا اطاعت از او اطاعت از خدا و رسول خدا است، پس باید در هر امرى تسلیم او بود و به سخن و فرمان او عمل کرد».(3)

در روایت دیگر آمده است: «مردم به سه تکلیف مکلّفند: معرفت امامان؛ تسلیم در برابر ایشان و واگذارى امور به ایشان در امورى که اختلاف پیش مى‏ آید.»(4)

از این رو باید امام را به گونه ‏اى بشناسیم که این شناخت سبب در امان ماندن از شبهات ملحدان و مایه نجات ما از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین و ثبات قدم در محبت و اطاعت امام عصر (عج) گردد. این امر جز با شناخت صفات و ویژگى ‏هاى او به دست نمى ‏آید و در این راه علاوه بر حرکت‏هاى علمى در حد توان، توفیق الهى و عنایت‏هاى معصومین، بهترین یاوران راه هستند. در شناخت امام، شناخت نشانه ‏ها و علائم ظهور هم یکى از فروعات شناخت امام عصر (عج) است. چند روایت کوتاه در مورد این صفت منتظران آورده مى ‏شود:

«هُمْ اَطْوَعُ لَهُ مِنَ الْاَمَةِ لِسَیدِها»(5)؛ اطاعت آنان از امام، از فرمان بردارى کنیز از مولایش بیشتر است.

«طُوبى‏ للصّابِرینَ فِى غَیبَتِهِ، طوبى‏ لِلْمُقیمینَ عَلى‏ محجَّتِهِمْ»(6)؛ خوشا به حال صابران در غیبتش؛ خوشا به حال آنانکه بر راه اهل‏بیت ثابت‏ قدم مى ‏مانند.

«اِنّ اللَّهَ تَبارَک وَتَعالى‏ اَعْطاهُمْ مِنَ العُقُولِ وَالاَفْهامِ وَالْمَعْرِفَةِ ما صارَتْ بِهِ الغَیبَةُ عِنْدَهُم بِمَنْزِلَةِ المُشاهَدَة»(7)؛ خداوند تبارک و تعالى آن قدر به آنان عقل و فهم و بینش ارزانى داشته است که غیبت امام در نزد آنها به مانند مشاهده و دیدار اوست.
2- آراستگى به فضائل و پیراستگى از رذائل‏

منتظران واقعى حضرت ولى عصر (عج) همواره این سخن محبوبشان را در آئینه دل خود جاى داده ‏اند؛ آن‏جا که مى‏ فرماید: «پس هر یک از شما باید آن چه را که موجب دوستى ما مى شود پیشه خود سازد و از هر چه موجب خشم و ناخشنودى ما مى ‏گردد، دورى گزیند، زیرا فرمان ما به یکباره و ناگهانى فرا مى‏رسد و در آن زمان توبه و بازگشت براى کسى سودى ندارد و پشیمانى از گناه، کسى را از کیفر ما نجات نمى ‏بخشد»(8).

در جاى دیگر امام صادق (ع) مى ‏فرماید: «هر کس دوست مى ‏دارد از یاران حضرت قائم باشد، باید منتظر باشد و در این حال به پرهیزگارى و اخلاق نیکو رفتار نماید، در حالى که منتظر است. پس چنانچه بمیرد و قائم (عج) بپاخیزد، پاداش او همچون پاداش کسى خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است. پس کوشش کنید و در انتظار بمانید. گوارا باد بر شما اى گروه مشمول رحمت خداوند»(9)؛

موضوع دورى از اعمال زشت و ناپسند و آراسته شدن به فضیلت ‏هاى امام و پیاده شدن عملى ‏آنها در زندگى فردى و اجتماعى به قدرى اهمیت دارد که امام عصر (عج) در توقیع شان به شیخ مفید مى ‏فرماید: پس تنها چیزى که ما را از (شیعیان) پوشیده مى ‏دارد، همانا چیز ناشایستى است که از ایشان به ما مى ‏رسد و خوشایند ما نیست و از آن انتظار نمى ‏رود.(10)
3- ولایت‏ پذیرى و ولایت‏مدارى

یکى دیگر از خصوصیات اخلاقى یاران مهدى (عج) «تقویت و تثبیت» پیوند با امام عصر (عج) و تجدید عهد و پیمان با آن حضرت است، از این‏رو منتظرین واقعى با وجود غیبت ظاهرى آن حجت الهى، هیچ گاه خود را در جامعه بدون مسؤولیت و رها احساس نمى ‏کنند و همواره براى اجراى اوامر مولایشان درصدد تکرار و تمرین ولایت پذیرى مى باشند. تاکید فراوان بر خواندن پاره‏اى از دعاها، بالاخص دعاى عهد، در واقع بر زبان جارى کردن و مرور عهد و پیمان با آن وجود غائب است. مسلماً با ایجاد فرهنگ ولایت پذیرى و ولایت‏مدارى، جامعه دچار بحران فرهنگى، ازخودبیگانگى، یاس، ناامیدى، سرکوب استعدادها و انحطاط نخواهد شد و با همدلى و همراهى شیعیان در یارى و نصرت مولایشان، دیرى نخواهد پائید که فرج او را درک خواهند کرد؛ همان‏گونه که حضرت حجت (عج) در توقیع شان به شیخ مفید رحمه الله فرمودند: «اگر شیعیان ما که خداوند آنها را در طاعتشان یارى دهد، در وفاى پیمانى که از ایشان گرفته شده است، مصمم و یکدل باشند، نعمت لقاى ما از آنان به تأخیر نمى ‏افتد و سعادت دیدار ما براى آنها با معرفت کامل و راستین نسبت به ما تعجیل مى‏ گردد.»(11)
4- امیدوارى شجاعانه براى قیام‏

از مسائل مهمى که منتظران مهدى (عج) در عین امید و انتظار به آینده، آن را به زیور طبع جان و دل خود آراسته ‏اند، کسب شجاعت لازم براى این قیام جهانى مى ‏باشد. آنچه در روایات بر آن تأکید شده است، ظهور و بروز این شجاعت از متن جان، در مرحله عمل است که مهم‏ترین نشانه آن کسب آمادگى رزمى و دفاعى در این زمینه مى‏ باشد.

مرحوم کلینى در این زمینه روایتى از امام موسى کاظم (ع) نقل کرده است: هر کسى اسبى را به انتظار امر ما نگه دارد و به سبب آن دشمنان ما را خشمگین سازد، در حالى که او منسوب به ماست، خداوند روزى ‏اش را فراخ گرداند، به او شرح صدر عطا کند، او را به آرزویش برساند و در رسیدن به خواسته ‏هایش یارى نماید.(12)

«کلُّهُمْ لُیوثٌ قَدْ خَرَجُوا مِنْ غاباتِهِمْ لَوْ اَنَّهُمْ هَمُّوا بِاِزالَةِ الجِبالِ لَأَزالوها عَنْ مَواضِعِها»(13)؛ همه شیرانى هستند که از بیشه خارج شده ‏اند و اگر اراده کنند، کوه‏ ها را از جا برکنند.

«جُعِلَتْ قُلُوبُهُمْ کزُبُرِ الْحَدید»(14)؛ دلهایشان، چون پاره‏ هاى آهن شده است.

«فَاِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ یعْطى‏ قُوَّةَ اَربَعینَ رَجُلاً»(15)؛ به هر کدامشان، نیروى چهل مرد داده شده است.
5- خدامحورى و بینش عمیق دینى‏

خداشناسى واقعى و شناخت عمیق دستورات دینى، پایه و مبناى تمامى حرکات و رفتارهاى منتظران واقعى مهدى (عج) است، این نگاه باعث مى‏ شود تا شخص منتظر در راه رفتن، نشستن، دیدن، گوش دادن و حتى فکر کردن... اجراى دستورات الهى را به صورت ملکه درونى لحاظ کرده و رضایت الهى و حجت خدا را بر همه چیز مقدم دارد، خداوند متعال هم با قرار دادن نور علم و حکمت در دل این منتظران، بصیرت لازم را براى تفقّه در دین و ایجاد رابطه قلبى بین خدا، امام و منتظر فراهم مى ‏نماید.

«رِجالٌ مُؤمِنونَ عَرَفُوا اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَهُمْ اَنْصارُ الْمَهْدىِ فى‏ آخِرِ الزَّمانِ»(16)؛ مردانى که خدا را آنچنان که باید شناخته ‏اند، یاوران مهدى (عج) در آخر الزمان هستند.

«فَهُمُ الذینَ وَحَّدُوا اللَّهَ، حَقَّ تَوْحیدِهِ»(17)؛ آن‏ها به وحدانیت خداوند، آنچنان که حق وحدانیت اوست، اعتقاد دارند.

«مُجِدُّونَ فِى طاعَةِ اللَّه»(18)؛ در راه اطاعت خدا پرتلاشند.

«هُمُ الذینَ قالَ اللَّهُ فیهِم... یحِبُّهُمْ وَیحِبُّونَهُ»(19)؛ یاران مهدى کسانى هستند که خداوند در وصف آنها چنین فرموده: خداوند دوستدار ایشان است و ایشان نیز دوستدار خداوندند.
6- خدمت رسانى به مردم، ساده زیستى و روحیه ایثار

همانگونه که امام رضا (ع) فرمود:«امام زمان براى مردم از پدر و مادرشان مهربان‏تر است»؛(20) منتظران حضرت خدمت به مردم را بالاترین عبادت و عامل مهم نزدیکى به مولایشان مى ‏دانند. آنها در رسیدگى به محرومان، مظلومان، مستضعفان و مستمندان و حل مشکلات دوستان و همسایگان، گوى سبقت را از دیگران ربوده‏ اند و در این راه حاضرند از زندگى، زن و فرزند خود بگذرند؛ زیرا با بینش عمیق خود، بهترین معامله را، معامله دنیا با آخرت مى ‏دانند و در این راه به زندگى ساده و بى‏ تکلف قناعت کرده و به دنبال دنیا نرفته ‏اند.

در روایات آمده است که امام زمان (عج) نیز در حق خود تعهد مى‏ کند که همچون عموم مؤمنین باشد (و امتیاز خاصى براى خود قائل نباشد)؛ جامه ‏اى چون جامه آنان بپوشند، مرکبى چون مرکب آنان سوار شود و آن‏گونه که مؤمنین مى ‏خواهند باشد؛ به کم قانع باشد و براى خود دربان و نگهبان اختیار نکند.(21) از یارانش نیز بیعت مى ‏گیرد که همچون او باشند و طلا و نقره‏اى نیندوزند و گندم و جویى ذخیره نکنند و لباس خشن بپوشند.(22) امام صادق (ع) در بیان آیه «کسى که حاصل دنیا را مى ‏طلبد، کمى از آن به او خواهیم داد، امّا در آخرت برایش هیچ بهره ‏اى نخواهد بود» (23) فرمود: در دولت حق حضرت قائم (عج) هیچ بهره‏ اى نخواهد داشت.(24) آرى یاران مهدى (عج) سختى‏ ها را به جان مى‏ خرند و از خوشى ‏ها و لذایذ چشم مى ‏پوشند و با دست مهربانشان خوبى‏ ها و خوشى ‏ها را به دیگران هدیه مى ‏دهند تا قلب‏ها را نرم کنند و رهیدگان را به دامان پر از مهر و محبت دین برگردانند.
7- عدالت و عدالت‏خواهى‏

«عدالت اخلاقى» ملکه‏ اى است که منتظر واقعى آن را با ایجاد اعتدال قواى نفس و تسلط عقل بر شهوت، غضب و وهم، در درون خود شکل مى ‏دهد و نتیجه آن نفى و دورى از ظلم و گناه در حوزه ارتباط با خدا، خویشتن و جامعه است. یاران مهدى (عج) با اتصاف به عدالت درونى و بیرونى، راه قانون پذیرى را در برابر قانون گریزى انتخاب مى ‏نمایند تا از این طریق یکى از ابعاد اصلى ایجاد حکومت جهانى که عدالت مهدوى مى‏ باشد را در درون و بیرون از خود محقق نمایند. این عدالتخیزى تا جایى است که حتى حاضر نمى شود دانه ‏اى را از دهان مورچه ‏اى بیرون بکشد و از این جهت تمام موجودات و خلایق در سایه این عدالت در امنیت به سر مى ‏برند.

امام حسن عسگرى (ع) در دعاى قنوت خود مى‏ فرماید: «بارالها! به وسیله ایشان (یاران مهدى) تمام افق‏هاى هستى و تمام گوشه ‏ها و اقطار جهان را پر از عدل و داد و مهربانى و احسان خود بگردان».(25)

«یمْلَاُ الاَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلاً کما مُلِئَتْ ظُلْمَاً وَجوراً»(26)؛ زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، همچنان که پر از ظلم و بیداد شده است.
8- استقامت در انتظار و یقین به ظهور

در بعضى از روایات شرط پایدارى بر اعتقاد و یقین به حضرت مهدى در زمان غیبت،»ثبت ایمان در دل» شمرده شده است، وظیفه ‏اى که منتظران واقعى آن را به خوبى انجام مى‏ دهند. در همین زمینه امام حسن عسگرى (ع) فرموده ‏اند: «غیبت مهدى آن قدر طولانى مى ‏شود که اکثر معتقدین از اعتقاد خود دست بر مى ‏دارند و باقى نمى ‏ماند مگر آن کس که خداوند ولایت ما را از او تعهد گرفته است و در قلبش ایمان را نوشته است و از جانب خود، او را تایید کرده است» (27)؛

آرى منتظران مهدى (عج) از اصحاب پیامبر نیز بالاتر هستند، همان گونه که پیامبر بزرگوار به اصحاب خویش فرمود: «پس از شما مردمانى خواهند آمد، که به یک تن از آنان اجر و پاداش پنجاه تن از شما را خواهند داد. گفتند: اى پیامبر خدا! ما در جنگ ‏هاى بدر و اُحُد و حنین با تو بوده ‏ایم و درباره ما برخى از آیات قرآن نازل شده است. فرمود: اگر شما در شرایطى که آنها قرار مى ‏گیرند، قرار بگیرید، آن تحمّل و شکیبایى که آنان دارند، نخواهید داشت».(28)

منتظر واقعى، با تکیه بر معرفت و شناخت خود نسبت به امام، او را در غیبت، همچون خورشید پشت ابر دانسته و او را ناظر بر حالات و نیات خود مى ‏داند و چیزى را از دیدگان آن حضرت مخفى نمى ‏پندارد؛ لذا علاوه بر عمل به واجبات و ترک محرمات، همّت خویش را در فرو نیافتادن در دام غفلت صرف کرده تا رضایت مولا و آقایش را که لازمه انتظار حقیقى است، پاسخ گفته باشد.

امام على (ع) درباره حدود آگاهى به احوال مؤمنین فرموده ‏اند: «هیچ مؤمنى در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست». (29)

امام عصر (عج) در بخشى از توقیع شریفشان به شیخ مفید فرمودند: ما بر آن چه بر شما مى ‏گذرد، احاطه علمى داریم و هیچ یک از خبرهاى شما از ما پوشیده نیست... ما نسبت به رعایت حال شما اهمال نمى‏ کنیم و یاد کردن از شما را فراموش نمى ‏کنیم.»(30)
9- اخلاص‏

شعار اصلى حرکت مؤمنین و منتظران حضرت مهدى (عج) اخلاص در حوزه ایمان و عمل است. به راستى ایمانشان عارى از آلایش، کدورت، تیرگى، ظلم، شرک، تردید و ریاست‏ طلبى مى ‏باشد.

«کسانى که ایمان آورده و ایمانشان را به شرک و ظلم نیالوده ‏اند، آنان را است ایمانى و ایشان راه یافتگان هستند»(31).

«اُولئِک الْمُخْلَصُونَ حَقاً» آنانند اخلاص پیشگان حقیقى.(32)

منتظران مهدى (عج) بى‏ نام و بى‏ نشان؛ همچون آدم‏هاى عادى در میان جامعه رفت و آمد دارند و براى خود امتیازى قائل نیستند. دنبال دکان و جلب مشترى نیستند، ولى مشتاق‏ترین بندگان خدا به اویند.
10- تلاش، همّت و سخت کوشى

پرکارى و کم توقعى از دیگر ویژگى ‏هاى منتظران و یاران امام مهدى (عج) است.

«مجدّون فى طاعة اللَّه»؛ آنان در طریق عبودیت، سختکوش و پرتلاشند.(33)

«لایکفُّونَ سُیوفَهُمْ حَتّى‏ یرضَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ»؛ یاران قائم، شمشیرهاى خود را بر زمین ننهند تا این‏که خداى عزّوجلّ راضى شود.(34)
11- اهل تهجّد و شب زنده دارى‏

در دل شب، از خشیت خداوند، ناله‏ هایى دارند، مانند ناله‏ هاى مادران پسر مرده.(35)

شب‏ها را با عبادت به صبح مى‏ رسانند و روزها را با روزه به پایان مى ‏برند.(36)

مردان شب زنده دارى که زمزمه نمازشان، مانند نغمه زنبوران کندو، به گوش مى ‏رسد، شب‏ها را با بیدارى سپرى مى ‏کنند و بر فراز اسب‏ ها شب را به صبح مى ‏رسانند.(37)
12- خرد ورزىِ دین مدارانه‏

از جمله ویژگى‏ هاى حکومت امام مهدى (عج) رشد عقلى مؤمنین در همه زمینه‏ هاست - لذا یکى از صفات یاران و منتظران امام زمان (عج) آن است که از نظر عقلى رو به رشد هستند؛ از نمودهاى بارز این خرد ورزى دین مدارانه روایتى است که از امام صادق (ع) نقل شده است: راوى مى‏ گوید عده ‏اى از شیعیان نزد امام (ع) آمدند و عرض کردند ما شیعیان شما هستیم فرمود: آیا شما در میان قوم این‏گونه هستید که اگر شخصى از شما به مال دیگرى نیاز داشت از او بردارد؟ عرض کرد خیر. فرمود:«اِنَّ الْقَوْمَ لَمْ یعْطَوا احلامهم بعدُ»؛(38) هنوز عقل شیعیان ما به رشد واقعى خود نرسیده، که اگر رسیده بود چنین مى ‏کردند. سپس فرمود: یاران مهدى چنین‏ اند.
13- شهادت‏ طلبى‏

یاران مهدى (عج) در راه تحقق آرمان‏ هاى جهانى حضرت مهدى (عج) مشکلات و مصائب فراوانى را به جان مى ‏خرند و با صبر، تواضع و بردبارى عمل خود را هیچ مى ‏پندارند و به جهت هجوم سختى ‏ها و تحمّل مشقت‏ ها بر خداوند منت نمى‏ گذارند.

به فرموده حضرت امیرالمومنین علی (ع):«لَمْ یمُنُّوا عَلَى اللَّهِ بِالصَّبْرِ وَلَمْ یسْتَعْظِمُوا بَذْلَ اَنْفُسِهِمْ فِى الحَقِّ»(39)؛ قومى که به جهت صبر و بردبارى بر مشقت‏ ها بر خداوند منت نمى‏ گذارند و فداکارى و بذل جانشان را در راه حق عظیم نمى ‏شمارند.

در فرازهاى مختلف از ادعیه‏ ى عصر غیبت نیز این صفت از منتظران امام زمان (ع) مورد تأکید قرار گرفته است .فراموش نکنیم که پیروزى همواره در سایه خون، شهادت، تلاش و جهاد حاصل مى‏ شود نه در سایه آسایش‏ طلبى و عافیت. لذا در دعاى عهد، براى منتظران صاحب الامر این چنین نجوایى براى هر روز صبح‏دمان سفارش شده است: «اَلّلهُمَّ اِنّى اُجَدِّدُ لَهُ فِى صَبیحَةِ یومِى هَذا وَما عِشْتُ مِنْ اَیامِى عَهْدَاً وَعَقْدَاً وَبَیعَةً لَهُ فِى عُنُقى‏ لااَحُولُ عَنْها وَلا اَزُولُ اَبَدَاً... اَلّلهُمَّ اجْعَلنِى من... وَالْسَّابِقینَ اِلى‏ اِرادَتِهِ وَالْمُسْتَشْهَدینَ بَینَ یدَیهِ».(40)
پی نوشت:

1) عنکبوت، 2.

2) بحارالانوار، ج 52، ص 123.

3) بحارالانوار، ج 4، ص 54

4) وسائل‏ الشیعه، ج 18، ص 45.

5) بحارالانوار، ج 52، ص 308.

6) همان، ج 36، ص 304، ح 114.

7) کمال الدین، ص 320.

8) بحارالانوار، ج 53، ص 176.

9) الغیبة، ص 200.

10) بحارالانوار، ج 53، ص 178.

11) همان، ج 53، ص 177.

12) اصول کافى، ج 6، ص 535.

13) یوم الخلاص، ص 224.

14) همان، ص 228.

15) همان.

16) کشف الغمة، ج 2، ص 478.

17) یوم الخلاص، ص 234.

18) همان، ص 233.

19) بحارالانوار، ج 52، ص 370؛ مائده، 54.

20) الزم الناصب، ص 10.

21) منتخب الاثر، ص 469.

22) همان، ص 570.

23) شورى، 20.

24) اصول کافى، ج 1، ص 435.

25) صحیفه مهدیه، ص 168 و 169.

26) غیبت شیخ طوسى، ص 52.

27) اصول کافى، ج 2، ح 3، ص 133.

28) بحارالانوار، ج 52، ص 130.

29) معرفت امام عصر، ص 300.

30) احتجاج، ج 2، ص 495.

31) انعام، 82.

32) بحارالانوار، ج 52، ص 122.

33) یوم الخلاص، ص 223.

34) بحارالانوار، ج 52، ص 327.

35) یوم الخلاص، ص 224.

36) همان.

37) بحارالانوار، ج 52، ص 308.

38) اصول کافى، ج 2، باب حق المؤمن على اخیه و اداء حقه، ح 13.

39) یوم الخلاص، ص 223؛ نهج‏البلاغه، خطبه 150.

40) دعای عهد

http://kordestan.womenhc.com