مؤلف

عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبه الله بن محمد بن حسین مدائنی، مشهور به ابن ابی الحدید دانشمند، شاعر، ادیب، فقیه شافعی و اصولی معتزلی در روز اول ذی الحجه سال 586ه‍ در شهر مدائن در خانواده ای اهل علم و دانش دیده به جهان گشود. جوانیش را در زادگاهش با تحصیل علوم سپری نمود و در جوانی به بغداد رفت و در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد كه بیشتر آنها شافعی مذهب بودند، به قرائت كتب و اندوختن دانش پرداخت.

او در این دوران به آراء معتزله بصره و بغداد گرایش پیدا نمود، تا جایی كه در مذهب معتزله از اهل نظر شد. در ادبیات نیز از محضر اساتیدی چون ابوالبقاء عکبری و ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی استفاده كرد. وی به دلیل نزدیكی عقیدتی با ابن علقمی (656ق/1258م) وزیر ادیب و دانشمند مستعصم ـ آخرین خلیفه عباسی ـ در شمار كاتبان دیوان دارالخلافه درآمد.^[۱]

او در مدتی كه در دربار عباسی خدمت می كرد، چند منصب گرفت. تا این كه به سرپرستی كتابخانه های بغداد منصوب شد. ابن ابی الحدید در شعر طبعی رسا داشت و در انواع مضامین شعر می گفت. ولی مناجات و اشعار عرفانی او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاریخ صدر اسلام نیز گسترده بود. این ویژگی او از شرح نهج البلاغه اش نیز به خوبی پیداست. وی در اصول معتزلی و در فروع شافعی بود و گفته شده است كه مشربی میان تسنن و تشیع برگزیده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصریح دارد. (شرح نهج البلاغه: ج1، ص185 و 186) به همین لحاظ او را معتزلی جاحظی نیز دانسته اند. ابن ابی الحدید آثار متعددی دارد كه برخی از آثار وی عبارت است از: شرح نهج البلاغه، الفلك الدائر علی المثل السائر، المستنصریات (این كتاب مجموعه ای از اشعار است)، العبقری الحسان.

وی سرانجام پس از آن كه به وساطت خواجه نصیرالدین طوسی از اسارت مغولان رهایی یافت بر اساس آنچه ذهبی نقل می كند در پنجم جمادی الثانی سال 656 ه‍ـ.ق به دیار باقی شتافت.

مذهب ابن ابی الحدید

ابن ابی الحدید، از جمله دانشمندانی است كه هر یك از دو گروه شیعه و سنی او را به گروه دیگر منتسب می كنند و مایلند از زمره اندیشمندان گروه مقابل به شمار آید. به نظر می رسد نفی و طرد وی از سوی اهل سنت نخست از آن رو باشد كه امام علی علیه السلام را افضل بر دیگر خلفا دانسته و در فضیلت آن حضرت مطالب بسیار دارد و در مهمترین اثرش یعنی شرح نهج البلاغه نیز علیرغم وجود شواهد بسیار بر معتزلی بودنش مطالبی را بیان می كند كه بزرگان اهل سنت آن مطالب را برنمی تابند.

دلیل دیگری كه برای طرد او از سوی اهل سنت وجود دارد این است كه اگر از اهل سنت باشد، شرحش بر نهج البلاغه در واقع مهر تأییدی است از جانب اهل سنت بر كتاب شریف نهج البلاغه و تصدیق بر بسیاری از دعاوی شیعیان بر علیه خلفای راشدین. از این رو ابن كثیر او را شیعی غالی دانسته است و درباره او می گوید: عبدالحمید بن هبه الله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین ابوحامد بن ابی الحدید عزالدین المداینی، الكاتب الشاعر المطبق الشیعی الغالی، له شرح نهج البلاغه فی عشرین مجلد...^[۲]

اما این که شیعه او را نفی كرده و اهل سنت می داند به چند دلیل است: نخست آنكه تصریح عقاید او در آثارش به ویژه در شرح نهج البلاغه تردیدی بر معتزلی بودنش باقی نمی گذارد. او در آغاز كتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود (متقدمان، متاخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابوبكر نقل می كند و تصریح می نماید كه از رسول خدا نصی بر آن بیعت وارد نشده است. بلكه تنها انتخاب مردم كه هم به اجماع و هم به غیر اجماع، راه تعیین پیشوا شمرده شده موجب صحت آن است.^[۳] اما ابن ابی الحدید به پیروی از مكتب معتزله بغداد، علی علیه السلام را افضل ازخلفای سه گانه می داند و تصریح می كند كه آن حضرت هم در كثرت ثواب و هم در فضیلت و خصال حمیده از دیگران افضل است.^[۴] لیكن به عقیده وی افضلیت امام ضروری نیست ولذا در خطبه آغاز كتاب در همین معنی گفته است: سپاس خداوندی را كه مفضول را بر افضل مقدم داشت.^[۵]

او همچنین درباره شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها دعاوی شیعیان را بدون توجه مدارك آن در كتب اهل سنت به شدت انكار كرده و آن را از ساخته های شیعیان می داند.^[۶] و نیز در خصوص ایمان ابوطالب ضمن بیان این كه هر دو قول مبنی بر ایمان و كفر ابوطالب مستند بوده و برای آن مداركی وجود دارد، قایل به توقف شده و هیچیك از دو نظر را انتخاب نمی كند.^[۷]

دلیل دیگر طرد او از سوی شیعه، آن است كه به همان دلیل كه اهل سنت دانستن ابن ابی الحدید برای آن فرقه مشكل آفرین است برای شیعه سودمند است؛ زیرا اگر ابن ابی الحدید سنی مذهب باشد كه البته هست شرحش منحصر به فرد شده و از اهمیت بالایی برخوردار می شود، چرا كه در آن صورت تأیید نهج البلاغه بدست مخالفان صورت گرفته و دلیل محكمی بر اعتبار آن به شمار خواهد رفت.

نگارش شرح نهج البلاغه

ابن علقمی یكی از ادیبان روزگار ابن ابی الحدید بود. او وزیر دانشمند و شیعه ای امامی آخرین خلیفه دستگاه عباسیان ـ «مستعصم» عباسی ـ بود. از آنجا كه ابن ابی الحدید بیش از همه به ادبیات علاقه مند بود ابن علقمی نیز به او علاقه زیادی داشت و به او توجه زیادی می كرد. از این رو او را به نوشتن شرحی بر نهج البلاغه تشویق كرد. ابن ابی الحدید هم این كتاب را به همراه مجموعه ای از اشعارش به نام سبع العلویات كه موضوع آن فتح خیبر و مدح پیامبر و علی بود به همراه مرثیهایی بر امام حسین علیه السلام به ابن علقمی تقدیم نمود و از او صله زیادی دریافت كرد. مرتبه والای نهج البلاغه از نظر ادبی باعث شده كه ابن ابی الحدید پس از آشنایی با نهج البلاغه شیفته آن شود و در نتیجه نسبت به امیرمومنان ارادت خاصی پیدا كند.

این علاقه و ارادت او را بر آن داشت تا با وجود این كه سنی مذهب بود نسبت به شرح نهج البلاغه اهتمام ورزد و نتیجه اهتمام و تلاشش كتابی است كه به شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید مشهور شده است.^[۸] كتابی كه در این نوشتار سعی خواهیم كرد تا مهمترین ویژگیهای آن را به بحث و بررسی بگذاریم.

ابن ابی الحدید اثر جاودانه خود را در 20 جزء به نام ابن علقمی وزیر تألیف كرد. شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این كتاب است. كتابی كه مشتمل بر مجموعه عظیمی از ادب، تاریخ و كلام و فرهنگ اسلامی است بر اساس گفته خودش این شرح را در اول رجب 644 ق آغاز كرد و در آخر صفر 649 ق پایان رسانید. از نکات تعجب برانگیز تدوین این اثر چنانكه خود او در آخر كتابش می نویسد.^[۹] تدوین آن در 4 سال و 8 ماه است. این مدت با مدت خلافت امام علی علیه السلام مطابقت دارد. یكی دیگر از نكاتی كه درباره شرح او قابل توجه است این است كه او شرح خود را در زمانی شروع كرد كه قریب به پنجاه و هشت سال داشت.^[۱۰] یعنی در زمانی كه از كمال عقل و دانش و تجربه برخوردار شده و سرد و گرم روزگار را كشیده بود. بنابراین شرح او نیز به عنوان یكی از كاملترین آثار او به شمار خواهد رفت و از آنجا كه او تعصب زیادی را در شرح خود بر نهج البلاغه و استفاده از منابع بكار نبرده است، می توان اثر او را از اهمیت بالایی برخوردار دانست. اگر چه همین امر باعث شده است، اندیشمندان متعصب اهل سنت كار او را بی ارزش قلمداد كرده و سعی در به فراموشی سپردن آن داشته باشند.

ویژگی های بارز شرح ابن ابی الحدید

• 1.استفاده از منابع فراوان، مهم و در برخی موارد متروك؛ احمد ربیعی در كتاب خود العذیق النضید به مصادر ابن ابی الحدید مصادر شرح ابن ابی الحدید را 222 كتاب دانسته است.

• 2. استفاده از منابع گروه های مختلف شیعی و سنی؛ از دیگر ویژگی های این كتاب استفاده مؤلف از منابع تاریخی و كلامی گروه های مختلف شیعی و سنی است برای مثال او، هم از كتاب قاضی عبدالجبار معتزلی بهره ها برده، هم از كتاب الشافی سید مرتضی علم الهدی.^[۱۱] او همچنین از ذكر آراء شافعی، ابوحنفیه، شیخ مفید و شیخ طوسی نیز فروگذار نكرده.

• 3. چند بعدی بودن؛ این شرح را می توان دائره المعارفی از علوم ادبی، كلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانست؛ زیرا او در هر فصلی كارها و وقایع تاریخی مربوط به آن را شرح داده و اشاره هایی نیز در علم توحید و عدل آورده است و در جایی كه نیاز بوده از مثلها و نكات استفاده كرده است. همچنین مسائل فقهی نهج البلاغه را توضیح داده و بالاخره اشاره ها و رموزی كه امام علی علیه السلام بیان فرموده است را نیز توضیحاتی داده است، اگر چه كتاب وی را از جنبه ادبی، تاریخی، اجتماعی و كلامی نسبت به دیگر موضوعات برتری دارد.

• 4. تعصب نداشتن؛ یكی از ویژگی های ابن ابی الحدید متعصب نبودن وی است. ابن ابی الحدید علیرغم اعتقاد به خلافت خلفای راشدین، در مورد علی علیه السلام تا اندازه بسیاری انصاف را رعایت كرده و حق را به جانب آن حضرت دانسته است. همین امر باعث شده است تا اهل سنت به راحتی او را از خود طرد كنند و وی را منتسب به شیعه بدانند. ابن ابی الحدید در شرح خود از هر گونه تعصب بی جا دوری گزیده و سعی كرده است تا آراء گوناگون را عرضه كند. به همین سبب از این نظر در بین دیگر شروح نهج البلاغه از برجستگی ویژه ای برخوردار است.

• 5. ذكر حوادث معاصر مؤلف؛ یكی دیگر از برجستگی های شرح ابن ابی الحدید وجود گزارش های تاریخی مبسوط از ابتدای خروج مغولان و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد در آن است بنابراین كتاب او را می توان به عنوان یكی از منابع مهم تاریخ در این موضوع به شمار آورد.

• 6. ذكر وقایع صدر اسلام متناسب با كلام امام علی علیه السلام؛ ابن ابی الحدید سعی كرده است تا با بیان وقایع اتفاق افتاده معنا و مفهوم سخن امام را بهتر برای خواننده روشن سازد. به تحقیق، یكی از علل طولانی شدن شرح نهج البلاغه پرداختن به وقایع تاریخی مرتبط با خطبه های امام بوده است و شاید بتوان كتاب او را در زمره منابع تاریخ عصر علی بن ابی طالب قلمداد كرد.

• 7. توجه ویژه به فصاحت و بلاغت سخنان امام علیه السلام؛ با توجه به علاقه ابن ابی الحدید به ادبیات عرب از مهمترین ویژگی های شرح نهج البلاغه وی توجه به جنبه های ادبی نهج البلاغه است. شرح او از نظر ادبی شرحی بسیار منحصر به فرد است. ابن ابی الحدید شیفتگی اش را به فصاحت و بلاغت بیانات و نگاشته های علی علیه السلام در جای جای شرحش ابراز می كند. یكی از معروفترین اعترافهای او وقتی است كه نامه امام به عبدالله بن عباس را شرح می كند؛ نامه ای كه امام پس از تصرف مصر بدست سپاهیان معاویه به ابن عباس نوشته است.

او در آنجا می نویسد: انظر! الی الفصاحه كیف تعطی هذا الرجل قیادها وتملكه زمامها...^[۱۲]

فصاحت را ببین كه چگونه افسار خود را بدست این مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا كن. یكی پس از دیگری می آیند و در اختیار او قرار می گیرند. مانند چشمه ای كه خود به خود و بدون زحمت از زمین می جوشد. سبحان الله! جوانی از عرب در شهری مانند مكه بزرگ می شود، با هیچ حكیمی برخورد نكرده است. اما سخنانش در حكمت نظری بالا دست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است. در میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است؛ زیرا مردم مكه تاجر پیشه بودند و اهل جنگ نبودند.

اما شجاعترین بشری از كار درآمد كه روی زمین راه رفته است. از خلیل بن احمد پرسیدند: علی علیه السلام شجاعتر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه كرد؛ علی مافوق افراد بشر است. این مرد فصیح تر از سحبان بن وائل و قیس بن ساعده از كار درآمد و حال آن كه قریش كه قبیله او بودند، افصح عرب نبودند. افصح عرب (جرهم) است هر چند زیركی زیادی ندارند.

• 8. برخورداری از شواهد شعری فراوان؛ مؤلف در شرح خود حدود هشت هزار بیت شعر در موضوعات مختلف صرفی و نحوی و لغوی و تاریخی و بیان عقاید و رسوم عامه اخلاق عرب مورد استفاده قرار داده و به آن استشهاد كرده است.

• 9. ترجمه لغات مشكل؛ روش ابن ابی الحدید در شرح عبارات نهج البلاغه این است كه در صورت وجود كلمات دشوار در خطبه یا سخن و نامه امام ابتدا معنا و مفهوم آن واژه ها را توضیح می دهد و سپس به شرح می پردازد.

کمیت شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید

شرح ابن ابى الحدید بر نهج البلاغه كه از لحاظ كیفیت، دائرة المعارفى از علوم - ادب، كلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب است، از لحاظ كمیت هم از كتاب هاى بسیار بزرگ است. چاپ جدید این كتاب كه به اهتمام استاد محمد ابوالفضل ابراهیم بر طبق تقسیم بندى خود ابن ابى الحدید در بیست جلد، چاپ شده است شش هزار و چهارصد و شصت صفحه است.

پانویس

منابع

• محمدتقی سبحانی نیا، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، دوفصلنامه حدیث اندیشه، شماره 6 در دسترس در راسخون، بازیابی: 5 دی 1392.
• جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، محمود مهدوی دامغانی، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مقدمه مترجم.