از زمانی که شریف رضی در سال 400 ه' ق کار جمع و تدوین نهج البلاغه را به پایان رسانید، تا امروز که بیش از هزار سال از عمر این کتاب شگفت انگیز در حوزة فرهنگ اسلامی می گذرد، توجه اندیشمندان و معرفت پژوهان رشته های مختلف اسلامی از ادب گرفته تا تاریخ، اخلاق، عرفان، حکمت و کلام، سیاست و حکمرانی و مدیریت، به این کتاب به عنوان یکی از مهمترین منابع قابل استناد و قابل تأمل جلب شده است.

سنت شرح نویسی بر متون دینی قدمتی طولانی دارد. کتابهای مقدس ادیان مختلف از سوی عالمان دینی با دقت و تأمل مورد بررسی های دقیق و موشکافانه قرار گرفته اند.

در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم که اصلی ترین و اصیل ترین منبع تمامی مسلمانان بشمار می رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری، بسان نهج البلاغه مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته است. شارحان با انگیزه های گوناگون اقدام به شرح نویسی می کرده اند: توضیح واژگان دشواریاب، شرح مبانی کلامی، فلسفی موردنظر، تحلیل و تبیین حوادث تاریخی که به اجمال ذکر شده اند، ذکر نکات ادبی و بلاغی، استفادة وعظگونه و اخلاقی از متون دینی و به تعبیری کمک به گسترش فرهنگ معنوی، نقل و نقد آرأ شارحان پیشین، نقد و بررسی اسنادی و اثبات صحت روایات، و حتی اثبات قدرت علمی نویسندگان شرح، در زمرة این انگیزه ها بشمار می روند.

در هر حال، انگیزة شارحان هرچه که بوده یا خواهد بود، ما اکنون وارث انبوهی از شرحهای گوناگون بر نهج البلاغه هستیم که کم وبیش دارای مزایا و کاستیها، کژی ها و راستی ها و درستی ها و نادرستی هاست. اما این همه، جزئی از فرهنگ مکتوب اسلامی بشمار رفته و بر ما است که در شناسایی همه - یا اهم آنها - هرچند به اجمال، بکوشیم

.

            نخستین شرح؟

در اینکه نخستین شرح نهج البلاغه از سوی چه کسی نگاشته شده، ظاهراً توافقی میان کتاب شناسان و نهج البلاغه پژوهان وجود ندارد. برخی از احمدبن محمد الوبری به عنوان نخستین شارح نام برده اند، گروهی سیدفضل الله راوندی را اولین شارح دانسته اند.(1)

            شرح سیدفضل الله راوندی

تألیف: تاج الاسلام سیدضیأالدین ابوالرضا فضل الله بن علی راوندی از بزرگان علم و ادب شیعی در سدة ششم هجری است.

راوندی در سفر خود به نجف، نسخة اصل نهج البلاغه را ملاحظه نموده و از روی آن نسخه ای برای خود نویسانیده و در ربیع الاول 511 به پایان رسانیده و پس از اتمام نسخه آن را قرائت، مقابله و تعلیقاتی بر آن نوشته و کلمات و جملات دشوار آن را شرح کرده، که به عنوان اولین شرح بر نهج البلاغه قلمداد شده است.(2)

نسخه ای از نهج البلاغه در دست است که محمدصادق بن محمد شفیع یزدی در 1132 از روی ابوالفتوح احمدبن ابی عبدالله بلکوبن ابی طالب آبی از روی نسخه سیدفضل الله راوندی تحریر نموده و حواشی راوندی در آن نقل شده است.

            شرح نهج البلاغه وبری

احمدبن محمد وبری خوارزمی از فضلای قرن ششم هجری، شرحی بر نهج البلاغه نوشته که نظرش فقط شرح مشکلات آن بوده است. از این شرح، بیهقی در معارج نهج البلاغه و قطب الدین کیدری در حدائق الحقائق و ابن عتایقی در شرح خود بر نهج البلاغه، نقل نموده اند. ولی اصل این شرح در حوادث ایام از بین رفته و به دست ما نرسیده است.

            معارج نهج البلاغه یا شرح ابن فندق بیهقی

تألیف: ظهیرالدین ابی الحسن علی بن زید انصاری اوسی بیهقی ملقب به فرید خراسان و ابن فندق (متولد 493 - متوفای 565 ه'.ق)(5)

شرح معروفی است که بیهقی در دو جزء بر نهج البلاغه نوشته، جزء اول آن را در 9 ربیع الاول 552 و جزء دوم آن را در 13 جمادی الاولی 552 به پایان رسانیده است.

از این کتاب نسخه منحصری در آستان قدس رضوی به شمارة 2052 موجود است،(6) و از روی همان نسخه از سوی کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی در قم سال 1409 ه'.ق به تحقیق استاد کتابشناس محمدتقی دانش پژوه به چاپ رسیده است.

            منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه

تألیف: قطب الدین سعیدبن عبدالله بن حسین راوندی مشهور به قطب راوندی (م 573 ه'.ق)

شرح علمی و ادبی مهمی است بر نهج البلاغه و به گمان برخی اولین شرح نهج البلاغه نیز به شمار می رود. این شرح را قطب راوندی در اواخر شعبان 556 به پایان رسانیده و سرآغازش چنین است:

«الحمدلله الذی جعل آل محمد أصول البراعة و فروعها واتخذهم - و هم رحمة للعالمین - معدن البلاغة وینبوعها.»

نسخ متعددی از این شرح به دست ما رسیده که استاد فقید سیدعبدالعزیز طباطبائی هفت نسخه آن را معرفی نموده است.(7) و تاکنون سه بار به چاپ رسیده، بار اول در حیدرآباد هند در سه جلد به تصحیح شیخ عزیزالله عطاردی در سال 1403 ه'.ق، بار دوم چاپ دوم همان تصحیح در تهران، بار سوم از سوی کتابخانه حضرت آیت ا... مرعشی در قم سال 1406 به تصحیح سیدعبداللطیف قرشی کوهکمری.

شرح قطب راوندی مأخذ و مصدر شروح بعدی نهج البلاغه قرار گرفته و قطب الدین کیدری در حدائق الحقائق و علی بن ناصر در اعلام نهج البلاغه و ابن ابی الحدید در شرحش در موارد متعدد از آن نقل و متعرض آرأ وی شده اند

.

            حدائق الحقائق فی فَسردقائق أفصح الخلائق

تألیف: قطب الدین ابوالحسن محمدبن حسین بیهقی کیدری نیشابوری، مشهور به قطب الدین کیدری (زنده در سال 610 ه'.ق)(8)

کیدری شرحش را در اواخر شعبان سال 576 ه'.ق به پایان رسانیده و در آن از شرح قطب الدین راوندی و فرید خراسان بهره جسته است. سرآغاز شرح وی چنین است:

«الحمدلله الذی جل جناب عظمته من ان یتصور بالأ وهام»