تألیف: علامه جمال الدین ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر حلی (م 726 ه'.ق) دربارة شرح علامه حلی بر نهج البلاغه، نظرات کتابشناسان متفاوت است. علامه حلی در کتابش «خلاصة الاقول فی معرفة الرجال» در ضمن آثارش کتاب «مختصر نهج البلاغه» را یاد کرده است.(26) ولی در الذریعه عنوان شده که در برخی نسخ الخلاصه نام کتاب "کتاب مختصر شرح نهج البلاغه" ذکر شده است.(27) و در کشف الحجب توضیح داده شده که علامه حلی شرح ابن میثم را تلخیص نموده است(28) و ظاهر سخن وی چنان است که نسخه ای از کتاب را ملاحظه نموده است. و در روضات الجنات نیز شرح نهج البلاغه، ضمن آثار موجود علامه حلی یاد شده است.(29)

نسخه ای از شرح نهج البلاغه ای در کتابخانه دکتر علی اصغر مهدوی در تهران موجود است که طبق قرائن قطعیه مؤ لف آن از دانشمندان سدة هشتم هجری است. و گفته شده که این شرح همان شرح علامه حلی است. خوشبختانه این نسخه با تحقیق شیخ عزیزالله عطاردی باعنوان "شرح نهج البلاغه شارح محقق من اعلام القرن الثامن" در سال 1375 ه'.ش در 530 صفحه منتشر شده است که محقق، انتساب آن را به علامه حلی یقینی نمی داند.

اما قرائن قوی احتمال انتساب آن به علامه حلی، مردود نیست. از جمله آن که در این شرح سوال و جوابی بین شارح و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی طرح شده، که این گونه سوال و جوابها بین علامه حلی و خواجه رشیدالدین در موارد متعدد دیگر، در دست است. از جمله رساله فوائد زیارت خواجه رشیدالدین فضل الله است که آن را در سال 709 ه'.ق در پاسخ علامه حلی نگاشته است.(30)

هم چنین مناظره ای بین علامه حلی و خواجه رشیدالدین دربارة جمع بین آیة «قل رب زدنی علماً» و حدیث حضرت علی7 «لو کشف الغطأ ما ازددت یقیناً» صورت گرفته که امروزه نسخه آن در دست است.(31)

هم چنین در کتاب «کاوشی در نهج البلاغه» دربارة انتساب این شرح به علامة حلی بحث شده است.(32

)

            شرح ابن عتایقی

تألیف: کمال الدین عبدالرحمن بن محمدبن ابراهیم عتایقی حلی مشهور به ابن عتایقی از دانشمندان شیعی سدة هشتم هجری.(33)

ابن عتایقی شرح خودش را در چهار جلد تألیف نموده و جلد سوم آن را در 786 ه'.ق به پایان رسانیده است. او شرحش را از سه شرح ابن مثیم و ابن ابی الحدید و قطب الدین کیدری گزینش نموده و در مواردی نظرات ابن ابی الحدید را نقد نموده است.

از شرح ابن عتایقی فقط جلد اول و جلد سوم آن باقی مانده که از سوی بنیاد نهج البلاغه در دست تحقیق و انتشار است. اما از جلد دوم و چهارم تاکنون نسخه ای شناسایی نشده است.(34)

            شرح الهی اردبیلی «منهج الفصاحة»

تألیف: کمال الدین حسین بن شرف الدین عبدالحق اردبیلی متخلص به الهی (م 950 ه'.ق)(35)

الهی چهار اثر دربارة نهج البلاغه تألیف نموده که عبارتند از:

-1 شرح کبیر نهج البلاغه که آن را "منهج الفصاحه فی شرح نهج البلاغه" نامیده و به شاه اسماعیل صفوی تقدیم نموده است. تاکنون نسخه ای از این شرح شناسایی نشده است. و آن چه در فهارس به نام منهج الفصاحه الهی اردبیلی، معرفی شده تلخیص این کتاب بوده نه اصل آن.

-2 نهج الفصاحه یا منتخب منهج الفصاحة، الهی اردبیلی بعد از نگارش شرح کبیر خود بر نهج البلاغه، چون همت مردمان را از مطالعه آن به سبب تفصیلش قاصر دید، آن را به نام شاه طهماسب صفوی تلخیص و "نهج الفصاحه" نامید. از این شرح نسخه های متعددی در دست است و در فهارس با نام "منهج الفصاحه" معرفی شده است. این شرح به پارسی است و تاکنون به چاپ نرسیده است.

-3 ترجمة نهج البلاغه، ترجمة روانی است از نهج البلاغه و گویا اولین ترجمه فارسی نهج البلاغه است. این ترجمه به صورت چاپ سنگی به چاپ رسیده است.

-4 شرح و ترجمة کنایات و استعارات منهج الفصاحه، الهی اردبیلی این رساله را به درخواست سیدجلال الدین احمد مشهور به صفار مشهدی طوسی، نگاشته و در آن استعارات و تمثیلات به کار رفته در شرح کبیرش "منهج الفصاحه" را تفسیر نموده است. نسخه ای از بخش آغازین این کتاب در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود.(36

)

            شرح ملافتح الله کاشانی «تنبیه الغافلین

»

تألیف: ملافتح الله بن شکرالله شریف کاشانی (م 988 ه'.ق) ترجمه و شرح پارسی است از نهج البلاغه، این شرح به صورت مزجی صورت گرفته و اغلب جنبه ادبی و لغوی دارد.

از این شرح نسخ متعددی در دست است و اخیراً دوبار به صورت زیبا (بار اول در سه جلد و بار دوم در دو جلد) منتشر شده است. این شرح شباهت زیادی با ترجمه الهی اردبیلی دارد و در موارد متعددی کلمات و الفاظ عین هم هستند

.

            منهاج الولایة فی شرح نهج البلاغة

این شرح اثر جمال السالکین عبدالباقی صوفی تبریزی (م 1039 ه'.ق) و ملقب به دانشمند است. منهاج الولایة شرحی موضوعی بر نهج البلاغه است. دانشمند، خطبه های نهج البلاغه را در دوازده باب تقسیم بندی کرده است

:

باب اول: ستایش خداوند، توحید ذاتی، اسمائی و افعالی او، بیان شگفتیهای آفرینش؛

باب دوم: ستایش پیامبر6 و آل او، و مناقب آنچه که او آورده است: قرآن کریم و اسلام؛

باب سوم: بیان شرافت دانش، هدایت، و اوصاف عالمان؛

باب چهارم: تقوی، صفات متقین و شعار اولیأ و صالحان؛

باب پنجم: حکمتهای ظریف، مثالهای لطیف و آداب؛

باب ششم: وصایا، نصیحتها و مواعظ؛

باب هفتم: دوری از دنیای گذرا و روی آوردن به آخرت جاودان؛

باب هشتم: مذمت کبر و فخر و حسد و توبیخ متکبران؛

باب نهم: مذمت ظلم و ظالمان و هرکس که با هدایت و دین به مخالفت برمی خیزد؛

باب دهم: قوانین عدالت و حکم و سیاست مُدن؛

باب یازدهم: معاد، احوال مرگ و قبر و احوال حشر و قیامت و ورود به بهشت و دوزخ؛

باب دوازدهم: دعا

.

در هریک از این بابها، تعدادی خطبه مورد شرح قرار گرفته اند. با این همه تعدادی از خطبه های باب نهم و تمامی خطبه های باب های دهم و دوازدهم بدون شرح باقی مانده که ظاهراً مؤ لف موفق به شرح آنها نشده است. نکتة دیگر اینکه در این شرح تکیة اصلی بر شرح خطبه ها بوده و به نامه ها و حکمتهای قصار کمتر توجه شده است.

روش مؤ لف بدین قرار است که در هریک از ابواب فوق الذکر چند خطبه که مناسب باعنوان بوده برگزیده و پس از بیان عبارتی کوتاه از هریک از خطبه ها - و گاه چند عبارت - به شرح آن خطبه پرداخته است.

این شرح، در همة موارد، یکسان نیست. در برخی خطبه ها با تفصیل بیشتر و برخی دیگر بسیار فشرده و مختصر و حتی در پاره ای موارد تنها ترجمة عبارات نهج البلاغه است.

همچنین در ابواب گوناگون تعداد خطبه ها از یکسانی برخوردار نیست. برای نمونه در باب نخست هفت خطبه مورد شرح قرار گرفته اند که مفصل ترین ابواب کتاب را تشکیل می دهند. در باب دوم بیست خطبه، در باب سوم چهار خطبه و در باب چهارم تنها یک خطبه شرح شده است.

شرح عبدالباقی شرحی ترکیبی است: عرفان، ادب، اخبار و روایات، حکت و کلام و اخلاق به وفور در این شرح دیده می شوند. او برحسب مورد از اقوال بزرگان اهل معرفت - نظیر ابن عربی، صدرالدین قونوی، روزبهان بقلی شیرازی، قشیری، خواجه نصیرالدین طوسی، مولوی، عطار، شبستری و ابن فارض - برای فهم و درک کلام بلند امام7 بهره می جوید.

در یک کلام، از شرح عبدالباقی بشدت بوی عرفان شیعی استشمام می شود. انتخاب دوازده باب و شروع از توحید و ختم آن به معاد و دعا، نشان از گرایشات شدید سلوکی شیعی دارد.

این شرح که تا روزگار ما در کتابخانه های مختلف بصورت خطی باقی مانده بود، با همت جناب آقای حبیب ا... عظیمی و به کوشش دفتر نشر میراث مکتوب در دو جلد عرضه شده و در اختیار طالبان فهم کلام مولی7 قرار گرفته است

.

            شرح روغنی قزوینی

تألیف: مولی محمد صالح بن محمدباقر روغنی قزوینی از دانشمندان سدة یازدهم هجری؛ شرح مزجی است بر نهج البلاغه که به جهت مزجی بودن آن گاهی از آن با نام ترجمة نهج البلاغه نیز یاد می شود. این شرح به صورت سربی در سال 1321 ه'.ق به اهتمام میرزاعلی ادیب خلوت فرزند میرزااسماعیل عماد لشکر آشتیانی به چاپ رسید و در آن چاپ این کتاب اشتباهاً به مولی صالح بن محمد برغانی قزوینی (م 1283 ه'.ق) نسبت داده شده است.(37)

نسخ متعددی از این کتاب در دست است و چهل سال پیش با تصحیح و حواشی سیدابراهیم میانجی در چهار جلد منتشر شده است.(38) و تصحیح مجددی از آن در حال انجام است.(39

)

            بهجة الحدائق و حدائق الحقائق

این دو شرح از آثار سیدعلأالدین محمد گلستانه اصفهانی (م 1110 ه'.ق) است.

بهجة الحدائق، شرحی مختصر - اما کامل - بر نهج البلاغه بوده و دربردارندة توضیحاتی پیرامون عبارات دشوار نهج البلاغه است.(40)

حدائق الحقائق فی شرح کلمات کلام الله الناطق: شرحی مفصل - اما ناتمام - بوده که تنها تا خطبة 13 نهج البلاغه را شرح داده،(41) از این شرح سه مجلد باقی مانده و سرنوشت باقی مجلدات نامعلوم است. اساس این شرح تفصیلی بر اخبار و روایات بوده، هرچند شارح از ذکر نکات ادبی و سخنان بزرگان ادب هم غفلت نورزیده است. مهمترین ویژگی این شرح، تحقیقی مفصل پیرامون موضوع امامت است که در طی آن به تمامی شبهات مخالفان پاسخ داده شده است.

گلستانه شرح سومی نیز بر نهج البلاغه نگاشته که آن شرح مفصل خطبه همام است. او تمامی این شرح را در فصل بیست ونهم کتابش «روضة العرفأ فی شرح الاسمأالحسنی» درج نموده است.(42)

هیچکدام از شروح گلستانه به چاپ نرسیده و نسخ متعددی از آنها در دست است

                                 http://ensani.ir